Ngày 19/12/2019, Đại hội đồng Liên hợp quốc đã thông qua nghị quyết chọn ngày 7/9 hằng năm là Ngày Quốc tế Không khí sạch và sẽ kỷ niệm ngày này từ năm 2020. Ngày 7/9 hàng năm sẽ ghi nhận tầm quan trọng của việc nâng cao nhận thức cộng đồng và thúc đẩy cải thiện chất lượng không khí.

Ô nhiễm không khí chính là mối đe dọa lớn nhất về môi trường đối với sức khỏe con người và cũng là một trong những nguyên nhân chính gây tử vong, bệnh tật trên toàn cầu. Theo báo cáo của Liên minh Toàn cầu về Sức khỏe (Global Alliance on Health), chỉ trong năm 2017, có hơn 50.000 người chết ở Việt Nam vì các nguyên nhân liên quan tới ô nhiễm không khí. 

Và năm 2023, Ngày Quốc tế Không khí sạch có chủ đề “Together for Clean Air” – “Chung tay vì Không khí sạch”, Trung tâm Môi trường và Phát triển Cộng đồng rất vui mừng hưởng ứng chủ đề này bằng các hoạt động kết nối với các đối tác trong nỗ lực giảm thiểu ô nhiễm môi trường.

Nguy cơ từ ô nhiễm không khí và bụi mịn

Trong những năm gần đây, ô nhiễm không khí trở thành vấn đề nghiêm trọng của nhiều quốc gia trên thế giới, trong đó có Việt Nam. Theo Báo cáo Hiện trạng Môi trường Quốc gia giai đoạn 2016 – 2020 của Bộ Tài nguyên và Môi trường, trong giai đoạn vừa qua, ô nhiễm không khí tiếp tục là một trong các vấn đề nóng về môi trường. Môi trường không khí bị ô nhiễm chủ yếu là bụi (TSP, PM10, PM2.5), đặc biệt là ô nhiễm bụi ở các đô thị lớn, ở một số Khu công nghiệp, một số khu vực khai thác khoáng sản và ở một số làng nghề. 

Chất lượng không khí ở các đô thị nhỏ và ở các vùng nông thôn vẫn được duy trì tương đối ổn định ở mức khá tốt và trung bình. Tuy vậy ở một số nơi đã bị ô nhiễm không khí cục bộ do đốt chất thải rắn sinh hoạt không đúng kỹ thuật và đốt rơm rạ, phụ phẩm nông nghiệp sau thu hoạch vụ mùa. Một số báo cáo quốc tế cũng chỉ ra tình trạng ô nhiễm không khí nghiêm trọng ở Việt Nam. 

Theo chỉ số hiệu quả môi trường (EPI) năm 2022 của Đại học Yale, Việt Nam được xếp hạng trong nhóm 10 quốc gia ô nhiễm không khí nhất Châu Á, chỉ số ô nhiễm không khí thường đạt mức nguy hiểm. 

Tình trạng ô nhiễm không khí đã gây ra nhiều tác hại đối với sức khỏe con người, nhất là các vấn đề về đường hô hấp. Theo số liệu thống kê của Bộ Y tế trong những năm gần đây tỉ lệ mắc các bệnh về đường hô hấp đạt mức cao nhất trên toàn quốc. Ô nhiễm không khí do bụi, SO2, NOx, CO đã gây ra rất nhiều bệnh như viêm đường hô hấp, hen, lao, dị ứng, viêm phế quản mãn tính, ung thư. Bên cạnh việc ảnh hưởng tới sức khỏe con người, ô nhiễm không khí còn gây hại cho thực vật, động vật, vật liệu sản xuất và gây ra tác động toàn cầu như tăng hiệu ứng nhà kính, suy giảm tầng ozone hoặc mưa axit.

Chung tay cải thiện chất lượng không khí

Để cải thiện chất lượng không khí, đòi hỏi sự chung tay của nhiều cấp (trung ương và địa phương), nhiều lĩnh vực (môi trường – sức khỏe – các ngành nghề sản xuất) và nhiều bên tham gia (nhà nước – doanh nghiệp – cộng đồng và các tổ chức xã hội).

Kết nối các bên trong việc bảo vệ môi trường không khí, Luật Bảo vệ môi trường 2020 đã bổ sung quy định về Kế hoạch Quản lý chất lượng không khí và Trách nhiệm của các cơ quan quản lý liên quan; đồng thời Bộ Tài nguyên và Môi trường đã ban hành hướng dẫn xây dựng Kế hoạch quản lý chất lượng không khí cấp tỉnh.

Tại địa phương như Hà Nội, một loạt các chỉ thị kiểm soát ô nhiễm không khí đã ra đời và đang là công cụ quản lý để triển khai các giải pháp cụ thể, như Chỉ thị 15/CT-UBND ngày 30/10/2019 về loại bỏ than tổ ong, Chỉ thị 15/CT-UBND ngày 18/9/2020 về kiểm soát đốt rơm rạ và chất thải.

Đặc biệt tình trạng đốt rmở thiếu kiểm soát rác thải sinh hoạt, rơm rạ và các phu phẩm nông nghiệp sau mùa vụ thu hoạch vẫn còn diễn ra phổ biến ở một số tỉnh, thành phố, ảnh hưởng đến chất lượng môi trường không khí tại địa phương và các khu vực xung quanh.

Góp phần vào những cố gắng chung của Chính phủ Việt Nam trong công cuộc bảo vệ môi trường, Sáng kiến “Giảm thiểu ô nhiễm không khí do hoạt động đốt mở, từ đó giảm các tác động tiêu cực đến hệ sinh thái và sức khỏe cộng đồng” đang được Liên danh Trung tâm Môi trường và Phát triển Cộng đồng (CECoD), Trung tâm Phát triển Năng lực Cộng đồng Nhân văn (Nhân văn) và Công ty Cổ phần Tư vấn và Tích hợp Công nghệ D&L (DL Corp) thực hiện từ tháng 2/2023 đến tháng 12/2025. Sáng kiến này do  Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa kỳ (USAID) tài trợ thông qua Dự án Giảm thiểu Ô nhiễm Tổ chức Winrock International quản lý thực hiện, Bộ Tài nguyên và Môi trường là cơ quan chủ quản, Cục Kiểm soát ô nhiễm môi trường là Chủ dự án.

Mục tiêu của Sáng kiến là giảm thiểu ô nhiễm không khí từ hoạt động đốt mở và các ảnh hưởng tiêu cực đến hệ sinh thái và sức khỏe cộng đồng, trên cơ sở xây dựng và áp dụng giải pháp tổng hợp đa lĩnh vực, tăng cường hoạt động mạng lưới, sự phối hợp giữa các Bên liên quan và các tác động cộng hưởng. 

Các hoạt động chính và kết quả mong đợi: 

  • Đánh giá mức độ phân bố ô nhiễm không khí trên diện rộng, nhận diện được các “điểm nóng” ô nhiễm và các rủi ro, áp lực tác động tiêu cực lên hệ sinh thái;
  • Xây dựng giải pháp tổng hợp đa lĩnh vực để giảm thiểu ô nhiễm không khí;
  • Triển khai các giải pháp công nghệ để xử lý chất thải rắn sinh hoạt và phụ phẩm nông nghiệp, giảm các hoạt động đốt mở thiếu kiểm soát gây ô nhiễm không khí;
  • Đánh giá tác động của ô nhiễm không khí đối với sức khỏe cộng đồng;

Kết quả của Sáng kiến cũng hướng đến hỗ trợ xây dựng và triển khai chính sách quản lý chất lượng không khí nhằm giảm nguy cơ tác động của ô nhiễm không khí đến sức khỏe của cộng đồng.